NOEL'DEN ÖNCE NARGUDAN,
NOEL BABA'DAN ÖNCE
AYAZ ATA VARDI
Noel kutlamaları, Noel Baba merasimi ve çam ağacı süslemek gibi ritüeller Batı kültüründen alındıkları gerekçesiyle İslâm coğrafyasında hoş karşılanmaz; çünkü bu adetlerin Hristiyan geleneği olduğu savunulur. Oysa Türkler’de Batı’dan çok daha önce var olan Nardugan Bayramında çam ağaçları süslenir ve Ayaz Ata isimli ak sakallı yaşlı bir adam fakirlere ve çocuklara hediye bırakırdı.
Bu yazıda,
Kadim bir Türk geleneği olarak ak çam ağacı dallarına çaputların bağlanarak ve altında eğlenceler düzenlenerek güneşin doğuşunun kutlandığı Nardugan Bayramı ile Ayaz Ata’nın ilginç ve bir o kadar da ilham verici hikayesini bulacaksınız.
Ak Çam Ağacı
İslam öncesi Türk inanç ve kültürüne göre dünyanın tam ortasında yeryüzünün merkezinde “Hayat Ağacı” olduğuna inanılan bir “Ak Çam Ağacı” vardır.
Sadece Orta Asya’da büyüyen ve hayata bağlılığı ve doğanın köklü kudretini sembolize eden hayat ağacı,
Günümüz Anadolusunda özellikle el sanatlarıyla uğraşan kadınların yaptığı tüm işlerde halen ana motif olarak kullanılır.
Ayaz Ata
Türk mitolojisinde “Ayaz Han” veyahut “Ak Ayaz”, ancak en yaygın olarak da “Ayaz Ata” olarak geçen bu tarihi figür,
Ay ışığından yaratıldığı ve “ayaz” yani soğuk havaya neden olduğu için bu ismi almıştır.
Bu mitolojik kahraman,
Kırgızlar’da ve Kazaklar’da Ayaz Ata,
Özbekler’de Ayoz Bobo,
Azerbaycan Türkleri’nde Şahta Baba,
Tatarlarda Qış Babay,
Başkurtlarda ise Kış Babası olarak geçer.
Ayaz Ata Kelimesinin Kökeni
Ayaz sözcüğü Eski Türkçe “berrak ve aydınlık olmak” ile “aylı olmak” anlamlarına gelen “aya-“ fiilinden türetilmiştir.
Tüm Türk coğrafyasında ise “ayaz” sözcüğü “yakıcı soğuk” anlamında kullanılır.
Zaten,
Ayaz Ata’nın da göğün altı boşluğunu oluşturan Ülker burcuna ait altı yıldız deliğinden yeryüzüne soğuk hava üfürdüğüne,
Bunun da kış mevsimini getirdiğine inanılır.
İslam öncesi kadim Türk inanışına göre,
Ayaz Ata’nın kış ayazında donmak üzere olan çaresiz kimsesizlere, açlara görünen ve onları koruyan bir aziz kişilik olduğunu görüyoruz.
Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra da kimsesizlere, yolda kalanlara, zorda kalanlara yardım eden evliya rolüne bürünmüştür.
Hata,
İslam inanç kültüründeki Hz. Hızır kimliğini, İslam öncesi dönemde Ayaz Ata’nın üstlendiğini söyleyebiliriz.
Nardugan
Gündüzlerin uzamaya başladığı 22 Aralık tarihinde gündüz, geceyi yenmiş yani “Güneş zafer kazanmış” olur.
Bu önemlidir,
Zira gece karanlık ve kötü,
Gündüz ise aydınlık ve iyidir…
Türkler, Güneş’e “nar” derlerdi.
Hatta günümüzde dahi halen “nar gibi kızarmak” tanımlaması kullanılmaktadır.
“Tugan” kelimesi de etimolojik olarak günümüzde de “doğan” olarak aynı anlamı taşımaktadır.
Özetle,
“Nardugan” sözcüğü “doğan güneş” anlamına gelir.
Ayaz Ata’nın ortaya çıkışı her yıl 21 Aralık tarihinden sonra gelen ilk dolunayda olur,
Ve,
1 Şubat’a kadar kutlamalar devam eder.
Kuzey Türklerinde 21 Aralık’tan sonra ilk dolunayın çıktığı gün, yeni yılın ilk günüdür. Güney Türkleri olan Oğuzlar’da ise bu gelenek Nevruz olarak kutlanır.
Nardugan Bayramında Ayaz Ata 'nın Bindiği Kızak
Özel bir doğa olayı çıkışlı ayinle ilgili olan Nardugan sürecinde,
Tanrı Ülgen’e dualar edilir,
Ve,
Dileklerin kabulü için ak çam ağacına çeşitli renkli kumaş süsler bağlanırdı.
Günümüzde de ağaçlara çaput bağlayarak dilekte bulunma geleneği Orta Asya kökenli olup,
Hala daha evliya veya yatır türbelerinde devam etmektedir.
Gerek Ayaz Ata, gerekse Noel Baba ‘nın bindiği kızağı Ren geyikleri çeker.
Ana vatanı Orta Asya olan bu geyiğin sonraları Hristiyan dünyasında sembol olan “Noel baba geyiği olarak” kullanılma ritüelinin kökeni de yine Nardugan Bayramıdır.
Ayaz Ata 'dan Noel Baba 'ya Evriliş
Türk kültüründeki Ayaz Ata geleneği, Hristiyanlıktaki Noel Baba veya Ruslardaki Ded Maroz mitolojisiyle alakalı değil,
Tam tersine onlardan çok eskiye dayanan mitolojik bir gelenektir.
Zaten,
Kötülüğü temsil eden ve soğuk getiren kötü ruh olarak tanımlanan Ded Maroz’un aksine,
Ayaz Ata soğukların bitmesine ve kutsal kabul edilen güneşin hakimiyetine neden olan iyi bir karakterdir.
“Noel” sözcüğü yeni anlamına gelen “Noio” ve güneş anlamındaki “Helios” kelimelerinden oluşmuştur.
Bu bağlamda,
Noel anlam açısından Nardugan (Nar+Tugan) ile özdeş olup,
Ancak ondan yüzyıllar sonrasında kullanılmaya başlamıştır.
Esasen,
İsa Peygamber’in doğumuyla tarihsel ve kültürel bağlantısı olmayan Nardugan ve Ayaz Ata ritüelinin,
Asırlar sonra İsa Peygamber’in doğumuyla ilişkilendirilmesi yakın çağın insanının yarattığı bir davranış biçimidir.
Bir düşünün,
Zaten bir kere Hz. İsa’nın doğduğu ve yaşadığı topraklarda çam ağacı yetişmez!!!
İlginçtir ki,
Endüstri çağı ve tüketim toplumlarının yavaştan ortaya çıktığı 19. yüzyılda Türklerin Orta Asya geleneği olan Nardugan kutlaması Noel,
Süslediği çam ağacı Christmas Ağacı,
Ve,
Ayaz Ata da Noel Baba ’ya evirilerek bambaşka bir kültürün parçası olarak karşımıza çıkmaktadır.
